Saturday, January 25, 2025

बिद्रोह

मार्क्सका ठेली मुन्तिर 

इमाइल दुर्खिम अनि 

इ. वि. टाइलरको 

संरचनामा 

नअटेपछि मेरो परिवेश 

कसरी अटौंला र म 

महोदय ? 


ॐ मणि पद्मे हुँ -  शिरमा गुँथेर

भोटो, गुन्यू, चोलीमा सुसेली हालेर 

कमिज र लुँगीमा पसिनाको सुगन्धले

भकारी भर्ने परिदृश्य 

थान्को लगाइदिएर कुनामा 

एकरूपताको नारा दिएर 

कुर्लिने आधुनिकता ! 

जगविहिन उभिन हतारिने 

मारूनी र रोधीलाई छुट्याइदिने 

मुर्चुङ्गा र ढोलक मिल्काएर 

डाँडा पाखा रन्किने भाकाहरु - आहा ! 

थमाइदिएर अर्कैको हात 

नापेर भुगोल 

भित्तामा कोरेर 

पराधिनताको नक्सा 

जहाँको हरेक चिजले गिज्याइ रहन्छ 

र भन्छ 

म तिम्रो भइसकेँ , 

वा तिमी मेरो भइसक्यौ 

मोहित भएछौ वा बनेछौ 

एकै भावमा सम्हालेर 

शिरमा बसेर रजाइँ गरुँ 

घाटीमा झुण्डिएर बाटो डोर्याउँ 

वा नसा नसामा बगेर 

सिध्याउँ तिम्रो स्वाधिनता 

के हार स्वीकार गरौं त महोदय ? 


अहँ 

हुदैन

मलाई स्वीकार्य छैन 

म मौन सहमतिको विरुद्ध

हमला बोल्छु 

पुर्खाको योगदान भुल्ने 

म कृतध्न भएको छैन  ।

मुण्डन गरिदिन्छु शिर 

धारेर स्व बस्त्र 

कन्दमूलको शिकार गरेर 

मलाई सुहाउने

आफ्नै पौरखमा रमाउन 

र 

भत्काउन यो कुटिल परिवेश

उजाडिएका सम्पदा 

दर्ता चल्ने देवको बसाइँसराइँ 

मास्न खोजेको इतिहास 

आलाप गरिरहेको परिवहन 

जहाँ 

भोको र र्याल काढिरहेको 

नुतन भेष छ 

भन्छ 

मलाई स्वीकार 

महोदय 

मलाई स्वीकार छैन 

स्वार्थको आहाल बसेको 

आँधिले उडाउने 

सम्मोहनको जग । 


खोजी थालौं 

स्वाधिनताको मुहान 

औपचारिकता भन्दा वास्तविकता 

प्वाल नपरेका सार्वभौम भित्ता

ताजा इतिहासको गर्व 

सम्मान गर्न सकुँ आफूलाई 

आफै बनाएर रम्न सकुँ ! 


महोदय भन्नुहोस 

कसरी अटाउन सक्छु म 

जहाँ 

पराधिनताको सुगन्ध चल्छ 

सर्ब हिनताको प्रबन्ध छ 

लुटने लुटाउनेकै सम्बन्ध छ 

ज्यूँदो लासको आनन्द 

त्यो परिवेशमा म अटाउदैन 

भन्नुहोस 

के म अटाउँ त ?  

 

Friday, November 29, 2024

बा! कान खोल

आफ्नै गरिबीले हो 

हामी झन झन गरिब गए‌को । 

अब भत्काउनु पर्छ गरिबीका पर्खाल 

चढ्नु पर्छ उन्नतीका शिखर 

एक अभाव छ बा 

 ल्यापटपको !


लैनो भैंसी बेच बा 

वा घाटकुलो लाग्ने खेत

नभए घरबारी बेचेर भएपनि 

किन्नु प‌र्यो नयाँ ल्यापटप 

त्यस‌पदि चढुला किर्तिपुरको डाँडोमा 

दिनमै छापौला नोटका बिटा 

फिर्ता ल्याउला घरबारी 

बनाउँला आलिसान महल

अनि फिर्ता बोलाउँला बन्धुहरु 

स्व बन्धक बनेर 

रोजगारको खोजमा हराएका 

कयौं देशहरूमा !


बा! आँट त गर 

किनिदेउ ल्यापटप 

बेरोजगार छोरो बेहोर्न सक्छौ? 

 गुम्नेछ  हाम्रो अंश  

मलाई अत्यास लागि सक्यो 

कुन कुनामा परिने हो  

सवाल अस्तित्वको छ 

बा! कान त खोल ! 

कुरा त सुन!

लाखको डाँडो


दाइ!

यो किर्तिपुर कहाँ पर्छ ? 

बेरोजगार भएर कयौं बर्ष बसेँ

हातमुख जोर्न मुग्लान पसेँ

मलाई पनि खाँचो छ केहि लाखको 

न्यानो पाउन मन छ आफन्ती काखको !


एक टुक्रो जमिन किन्थे 

एक सानो झुपडि बनाउथें 

टाल्थें होला आमाको फरिया 

फेर्न मन छ बाको दौरा 

न्यानो कपडा चाहिएको छ 

दुधे बालक र उस‌को आमालाई !


भाइ ! 

तिमी राजधानी पसेर हरायौं 

कतै किर्तिपुरको सुख सयलमा त छैनौ ?

 कि खोज्दै हो तिमी पनि 

कहाँ पर्छ किर्तिपुर भनेर !

ज्ञान किनेर अज्ञानी बनेर !


ए! काका

 उठ अब ! 

अबेर भैसक्यो 

सकिन सक्छ रोजगारी 

हात हातै बाँड्‌दैछ रे लाखका बिटा

लैजाउँ चाहिने जति 

बनाउदैछन्, बन्दैछन् सबैलाई ।


म पत्याउछु बा 

तिमी पनि पत्याउ 

भाइलाई भन 

काकालाई सम्झाउ

हामी सबै पत्याउँ 

नपत्याउनेले पत्याउने कुरा ग‌र्यो 

नेपाल हो 

बिकिरहन्छन् बकम्फुसे कुरा 

यहाँका भट्टीमा नेता उदाउछन् 

हामी हात जोडिरहन्छौं ।

देश छ 

राजधानी पनि छ 

डाँडाहरू पनि छन 

लाखौ मिल्ने किर्तिपुर छ 

तर परिपाटी छैन 

योजनाकार छैन 

कार्यान्वयन कर्ता छैन 

 छ 

पत्याउने जमात 

बकम्फुसे कुरा गर्ने नेता 

एक देश 

एक डाँडो ।

Tuesday, November 5, 2024

काला पहाड





बा !

तिम्रा पसिनाको रेखामा 

ढोग चढाएर पाइला चाल्दा 

न्यानो हात कुल्चेको अनु‌भूति 

द्रवीभूत बनायो ।


भित्ताको माथिल्लो ओठ‌मा 

गैंची र साभेलका खत देख्दा 

झर्दै गरेका दाँत सम्झिएँ  

मकै भटमास चपाएर 

भत्काएका थियौ ढुङ्ग्यान भित्ताहरू ?


फनफनी चढ्दा उकालो 

सिरीमिरी बाटने कपाल सम्झ्यौ बा ? 

तिमीले  सिकाउथ्यौ 

आमा नहुँदा 

बहिनीको कपालको बाटो बनाउन ।


उक्लदै घुम्ती 

चिसाे भएर ओर्लदा 

धामीबाको लट्टा झै‌ं !

धामीबाले पनि साभेल चलाए कि ?

आफ्नो शिखा जस्तै  बाटो बनाउन ।


लोटाको पानी जस्तो ताल 

होस फर्काउन लट्टा चोवेर छर्किने 

ख्याल छ नी ! 

झस्काउन एकसाथ उभ्याइएका छन् 

मन्दिर, मस्जिद, गिर्जाघर र गुरुद्वारा ।


जल्को मन्साउने चिसो पानी 

तालले ताजा तुल्यायो

स्वेदशमै भित्ता कोतर्न सक्थ्यौ नि बा 

हामी गर्न सक्थ्यौं सयर 

पहाड - बण्डाल - मधेस

रोकियौं युगौं युग।


थाह छ किन ? 

त्यो बेल्चा, गैंचीले जग बसाउथेन !

तिम्रा पसिनाले समृ‌द्धि उमार्थेन !

यहाँ चाहिन्थ्यो दिनहुँ बग्ने संयन्त्र !

त्यो बन्ने थिएन 

जसरी बचेको छ कालापहाड।

Sunday, November 3, 2024

को दोषी हो ?

 म दोषी या मेरो नजर दोषी हो ?

जवानी हो या त रहर दोषी हो ?


म अन्जान, भो म मात्र हैन होला !

दुइटै वैस‌को त्यो बहर दोषी हो।।


एकान्तता अनि छामछुम पन !

कोठा हो या तिम्रो त्यो घर दोषी हो।


ना रौनकता, न विशेष राम थ्यो ।

उशा ! विहानीको प्रहर दोषी हो।


कुतकुत्यायो भित्रैबाट दुबै जीउ -

जंगल हो, या कुनै बगर दोषी हो।

Monday, October 7, 2024

सुन कान खोलेर


सुन ! एक पटक सुन 

 यो देशका शासक हो 

एक पटक कुरा त सुन 

जनता बोल्दा कान नथुन ।


भोट माग्दा हात जोड्यौं 

काम गर भन्दा हात छोड्‌यौ 

कति छिटो नाता जोड्‌यौं 

त्यति छिटो त्यस‌लाई मोड्‌‌यौ ।


सडक हिडन नमिल्ने बन्दैछन 

धारामा पानी आउदैन 

बिजुली, शिक्षा, स्वास्थ्य हेर त 

तिमिलाई लाज लाग्दैन ?


जहिल्यै आफ्नो पेट भर्ने !

भाषण ठूला ठूला गर्ने ? 

भनन् जनता कहिलेस‌म्म मर्ने ?

 फेरी पनि तिम्रै भर पर्ने ?


आस देखायौ ठूलाठूला 

हरेक ठाउँमा बनायौ दुला 

उ कसरी हेर्ला म कसरी हेरुँला 

अर्को चुनावमा तिम्रो विचार गरुँला।


ए जनता!

विकास‌को नाममा त एक बन

 तिमीलाई के के चाहिरेको छ भन

 यि नेताका गुण एक चोटी सम्झ त !


थुक्न मन लाग्दैन र यिनलाई

सपनाहरु बनाए‌का रंगिनलाई 

एउटै कामको लागि दौडधुप हिडाई 

के अझै बाँकि रह्‌‌यो र चिनाई ?


भो! कुरा गर्दा गर्दै थाकिन्छ 

हेरौ अर्को पल्ट कहाँ राखिन्छ 

छट्टै संगठन बनाउन लागिन्छ 

देश द्रोही भ्रष्टलाई जेल जाकिन्छ ।

Friday, October 4, 2024

कहिलेसम्म ?

ए! सप्तर्षी! 

तिम्रो समुहमा हेर- 

पहिलो लहरको अन्त्यमा 

गद्वि‌शिन महोदय ज्ञात विक्षिप्त हो ?

वा 

बनाउनु पर्ने बामनी बज्यै ! 

त्यो चित्कार 

स्वयम्बरमा  निस्केन र ? 

अहो! महोदय!

ज्ञात गरेर बोल्नुहोस 

स्वीकार्नु छ सम्प्रभुता 

भन्नुहोस 

अब म कुन युगमा अवतरित होउँ? 

जहाँ पनि उभिने छिद्रहरु छन् 

सुन्न सक्छु, बामनी बज्यैहरु 

उनीहरूका क्रन्दनहरु !


राजाको कामदण्ड 

धारक स्त्री भएपछि

खन्याउनु प‌‌र्यो पूर्ण 

थोपरेर असह्य भार 

ज्ञानले शुसोभित 

सुन्दा सुन्दैका हैकम 

शक्ति न्यायले नाप्न सक्दैन 

तराजु परिभ्रमणमा

तौलिदैननू कर्तुत 

किन कि


ऊ - तिम्रो वर्ग भ्राता 

ज्ञातले आँखा चिम्लिउन 

अज्ञात! अज्ञानमै बसुन !

बुलन्द बनोस शंखनाद 

बदल्न सक्ने रूपहरू अनेकौं ।


श्रापको माला बुनेर 

पहिराउनु पर्ने उम्किएपछि 

बनेको पहिलो प्रहर 

निरन्तरता पाइरहेको छ

के यो जारी रहिरहन्छ?

प्रयोगवादी कविता ‘कैयौं एकहरु’ : कठिन तर, उत्कृष्ट

 लर्निस खबर

नेपालगन्ज, १७ असोज

कविता संग्रह “कैयौं एकहरु’’ प्रयोगवादी कविता भएको समिक्षकहरुले बताएका छन् । भिम प्रज्वलको कविताकृती “कैयौं एकहरु’’ माथि टिप्पणी गर्दै समिक्षकहरुले उक्त कृति कठिन तर, उत्कृष्ट भएको बताएका हुन् । कवि प्रज्वलको कृतिमाथि समिक्षक केआर ओली, मीना बराल र राजकुमार थारूले समिक्षात्मक टिप्पणी गरेका थिए ।




सर्वदा साहित्य संगमद्वारा नेपालगन्जमा आयोजित एक समारोहमा कृतिमाथि समिक्षात्मक टिप्पणी गर्दै राजकुमार थारूले पुस्तकमा रहेका छोटा कविताहरु सरल भएको तर लामा कविताहरु बुझ्न सहज नभएकाले सो किताब पढदा मेहनत गर्नु पर्ने बताए । उनले उक्त कृतिमा भएका कवितामा कविले लय र छन्दको संरचना भन्दा पनि भावलाई र विचारको अभिव्यक्तिलाई प्राथमिकतामा राखेको बताए । साथै उनले कृतिलाई पाठक माझ पस्कंदा सजिला कविताबाट सुरु गरेको भए अँझ उत्कृष्ट हुनेमा जोड दिएका थिए ।


त्यस्तै समिक्षक मिना बरालले भाषिक तत्व, भाषिका लगायतका विषयमा रहेका सबल र दुर्बल पक्षको विवेचना गर्दै कविले आफ्ना कवितामा गरेको दैलेखी भाषिकाको प्रयोगको प्रशंसा समेत गरिन् । यनले यस्ता कविताहरु २०१७ सालतिर मोहन कोईरालाहरुले लेख्ने गरेको बताउदै समिक्षक बरालले यो कृति प्रयोगवादी कविता भएको बताईन् । ‘यो प्रयोगवादी कविता संग्रह जस्तो भएको छ । यस्ता कविताहरु बुझ्न कठिन हुन्छन् । तर, उत्कृष्ट हुन्छन् ।’–बरालले भनिन् । ‘यो कृति मिक्स भेज जस्तो भएको छ । त्यो किनभने, यस कृतिमा लामा छोटा तथा ठिक्कका कविता छन् ।’


समिक्षक के आर ओलीले पनि कृति परक समिक्षामा रहदै “कयौं एकहरु’’ फरक प्रकृतिका कविताको सङ्ग्रह भएको चर्चा गरे । उनले भने,–‘ कविता कृतिलाई प्रायः संक्षिप्त र सार्थक शब्दहरूको प्रयोगमा आधारमा लेखिएको हुन्छ, जसले पाठकलाई भावनात्मक रूपमा छुने र गहिराइमा लैजाने प्रयास गर्दछ । यो कृति पनि केहि हदसम्म त्यसमा सफल भएको छ । यद्यपी यस कृतिमा लेखिएका कविताहरुमा कता–कता स्वचालित\अवचेतन लेखन हो भन्ने भान हुन्छ ।’


साथै उक्त कृतिले आध्यात्मवादी दर्शन र योग दर्शनलाई जोड दिएको समिक्षक ओलीले बताए ।

कृतिमाथि गरिएका टिप्पणीहरुको जिज्ञासा मेटाउदै कवि प्रज्वलले आफ्नो कविता संग्रहले ‘अ–प्रतिनिधिको पनि प्रतिनिधित्व बोल्ने बताए । उनले भने,–‘मैले मेरा कविताहरु लेख्दाखेरी केहि त्यस्ता छिद्रहरु राखेको छु । ति छिद्रहरुले ‘नन रि–प्रिजिन्टेसन’ लाई ‘रि–प्रिजेन्ट’ गर्छन् । यद्यपी यस्ता कविता आम मान्छेहरुले पढ्दाखेरी एकै पटकमा नबुझ्न पनि सक्छन् ।’

४४ वटा कविता भएको उक्त कृति नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका प्राज्ञ सभा सदस्य श्री महानन्द ढकालले विहिबार विमोचन गरेका थिए ।




Sunday, September 29, 2024

मैले पढाउन जानेन

 श्रीमान् 

तर्क पेश गर्न जान्दैन 

प्रमाण जम्मा भएन 

म नजान्ने भएरै हो 

यो सबैथोक अपुग भएको 

मैले पढाउन जानेन ।


मैले सुनाउन खोजें कथाहरु 

विद्यार्थीले इन्कार गरे 

यो परीक्षामा नआउने कुरा 

सुनेर समय किन बर्वाद गर्नु 

अनि चल्न थाले कक्षामा 

गुन्जाएर हल्ला 

सुन्न चाहनेहरू पनि आजित भएपछि 

म कक्षाबाट निस्किएं । 

बनाएर योजना 

भोलि बोल्ने अभ्यास गराउने छु।


बोकेर चार पाँच तस्विर 

पसेपछि कक्षामा 

खासखुस भएको थियो 

जब सेतोपाटीमा पढाइ शिक्षण लोखियो 

कक्षामा सन्नाटा छायो 

लाग्यो केहि दुः‌खद घटना भएको छ 

तर विडम्बना 

बोल्नु पर्छ भनेर मौन भएछ कक्षा 

जहाँ बोल्न खोज्नेहरू पनि हतास भैदिए 

समय मापनमा बस्नेले 

मुस्किलले नापेथ्यो बाह्र सेकेण्ड 

तर उभिन भने समय घर्काई घर्काई उभिए ।


पाठ फेरि फेरी पढाउन थाले

पढाई शिक्षण

लगाएपछि पाठ पढ्न

लगलगि काँपेर हो निस्किएका अपुरा शब्द

अर्थसंग वेपर्वाह !

वाक्य गठन-अहो यो त ग्यात भए पो !

प्रयोग ?

कहाँ गर्नु र 

घरमा - शब्द उच्चारण भन्दा बढि मौन हुन्छ 

जानेको २० सेकेण्ड‌‌को गित मात्रै हो 

गाउन होइन

 ओठ संचालन गर्न मात्र 

आमाबा कुराभन्दा कयौ टाढा 

सादृश्य उमेर 

इसराले चलिहाल्ने 

लुटेर शब्द‌को अस्मिता 

टुङ्ग्‌‌याइएका टुक्राहरु 

बोल्न मात्र हो आउने 

दृश्य यति मधुर कि कालरात्री झै 

मैले पढाउन जानेन श्रीमान । 


सजिला किताबका नाम लेखें 

विद्यार्थीले हेरे मात्र 

किताब भनेपछि पसिना निस्कने 

पाप लाग्छ जस्तो ठान्ने समाजमा 

किताबै किताबका कुरा गरें ।

पढ भने ।

पढ्ने तरिका बताएं ।

पाठ्यक्रम बताएँ । अहं !

त्यसो गरेर पढाइदो रहेनछ 

लेखिदिनु पर्ने उत्तर पुस्तिकामा

उत्तर बनाइ‌दिनु पर्ने 

पास 

बढाइ‌दिनु पर्ने कक्षा 

पुग्नु पर्ने परीक्षा केन्द्र 

चिट चोराइ‌दिनु पर्ने 

सम्मान गर्नु पर्ने 

यस्तो पढाउन सकेन श्रीमान ! 

मलाई माफ गर्नु होला ! 

म यस्तो पढाउन जान्दैन । 

यो ल्याकत भएन मसँग !

Saturday, September 28, 2024

यात्रा

 ए मुसाफिर 

तिम्रो यात्राका चुनौतिहरु

 ज्ञात हो कि अज्ञात? 

को बताउन सक्छ ?


भएन भने टेक्ने  धरातल 

न भए पछि स्व हात सहारा 

भर पर्नु पनि निरर्निरर्थक हुनसक्छ 

सम्झाइ रहेको छ आँखिझ्यालबाट ! 


मजबुतिको निर्माण 

कुन आँधीले उडाइ‌दिन्छ 

कुन तुफानले हुत्याइदिन्छ 

एकहोरो प्रवचन मुग्ध छ 

उसले थुनिदिएको छ कयौं मार्ग ।

छटपटी


ज्ञातले पनि ज्ञात मान्दैन 

किन ?

सत्य स्विकार गरेरै पनि 

सत्य मान्दैन किन ? 

उत्तरमा के देखिन्छ?


अह! ज्ञात नभएपछि 

कसरी कामलाग्न सक्छ ?

तिम्रो छटपटी!

बिद्रोह

मार्क्सका ठेली मुन्तिर  इमाइल दुर्खिम अनि  इ. वि. टाइलरको  संरचनामा  नअटेपछि मेरो परिवेश  कसरी अटौंला र म  महोदय ?  ॐ मणि पद्मे हुँ -  शिरमा...